اشاره:
ده‌ها تن از روزنامه‌نگاران و فعالان حوزه رسانه‌ای افغانستان از کشورهای مختلف جهان در برلین جمع شده بودند و «وضعیت آزادی بیان در افغانستان» را به‌طور انتقادی مورد تحلیل قرار دادند. این سمپوزیم که روز جمعه ۳۰ عقرب از سوی مرکز حمایت از رسانه‌های افغانستان «امسو» برگزار شده بود، پشتیبانی درازمدت و مبارزه با سانسور را ضرورت مهم ژورنالیزم امروز افغانستان دانست.
در کنار مباحث مهم در میزهای گفتگو، گفتمان که توجه اشتراک‌کنندگان را به‌خود جلب کرد و باعث مناقشه در نشست شد، ضرورت ایجاد یک چارچوب اخلاق روزنامه‌نگاری برای خبرنگاران تبعیدی بود؛ پیش‌نویسی که از سوی نهاد AMSO تهیه شده بود. در این تحقیق که مبتنی بر اصول اخلاق حرفه‌ای سازمان ملل و ارزش‌های بومی افغانستان ترتیب شده بود، کدهای اخلاقی چون «بی‌طرفی و تعادل»، «دقت و صحت اخبار»، «حفاظت از حریم خصوصی و کرامت انسانی»، «احترام به باورهای فرهنگی و اجتماعی» و «شفافیت و پاسخگویی» از مهم‌ترین مولفه‌های ضروری برای پیشبرد روزنامه‌نگاری حرفه‌ای در فضای تبعید یا مهاجرت در نظر گرفته شد. اشتراک کنندگان سمپوزیم ضمن تایید اهمیت و ضرورت چنین پژوهش در حوزه اخلاق خبرنگاری فضای تبعید، بسترهای این تحقیق را مورد نقد قرار دادند و خصوصا عدم حضور جامعه مدنی و مخاطبان در فضای پژوهش را مشکل یا خلای بزرگ این تحقیق عنوان کردند.
من (نویسنده) هم با ابراز نظر در مورد نکات قوت و ضعف پیش‌نویس مذکور، طرح چهار کد اخلاقی دیگر را یک ضرورت مبرم وجدی رسانه‌های افغانستان به‌خصوص ژورنالیزم تبعیدی عنوان نمودم. به نظر من روزنامه‌نگاران افغانستانی در دیار مهاجرت ضمن رعایت کدهای اخلاقی سازمان ملل متحد، باید به اصول «صلح‌محوری، شرافت حرفه‌ای، رازداری و توازن» پابند باشند. بخاطر فهم موضوع، توضیح مختصری از کدهای فوق در اینجا آورده می‌شود.
۱. رازداری
از آن‌جایی‌که حرفه روزنامه‌نگاری، با کسب اطلاعات از منابع مشخص و گاهاً محرم و ارائه آن به افکار عمومی، سر و کار دارد، برخی مواقع، رازداری به نخستین مسئله در امر اطلاع‌رسانی تبدیل می‌شود. به‌همین جهت، متفکران ارتباطات و افکار عمومی، معتقدند که رازداری به‌عنوان اولین عنصر در اخلاق رسانه‌ای مطرح است. «اخلاق رازداری از موازین و اصول معنوی، چون شناخت جنبه‌ها و مرزهای قانونی آن و حفظ ارزش اطلاعات محرمانه تشکیل شده است. لوئیس هوجز Louis Hodges معلم اخلاق دانشگاه «لی» و «واشنگتن» تأکید می‌کند که رازداری، یک کالای اخلاقی و معنوی است؛ چرا که از نظر سلامت بشری، کنترل و حفظ اطلاعات مخفی و محرمانه درباره خویش امری اساسی است. ولی از آنجایی که ما، موجودات فرهنگی هستیم که در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی مسئولیت‌هایی داریم، رازداری به معنی مطلق آن امکان‌پذیر نیست. ما موجودات مستقلی هستیم، پس به خلوت و راز احتیاج داریم. … پس به اطلاعات عمومی در مورد یکدیگر نیاز داریم. چون مستقل هستیم، برهم زدن خلوت یا رازداری، به معنی ازهم پاشیدن وجود بشری است، آن‌گونه که آن را می‌شناسیم؛ و چون اجتماعی هستیم تبدیل آن به وضعیت مطلق، یعنی حفظ موجودیت چنین ملاحظاتی، به یک معیار رسمی منتهی می‌شود که فضای زندگی خصوصی افراد، نمی‌تواند بدون اجازه مورد تهاجم قرار گیرد، مگر این‌که افشاگری، باعث حل یک بحران عمومی یا برجسته‌سازی یک مشکل اجتماعی شود.
اما آبراهام آمیدور، موضوع محرمانه نگاه‌داشتن منابع را چالش‌انگیز می‌داند. به اعتقاد این روزنامه‌نگار، گزارشگر برای تهیه محتوا، باید از یک یا چند منبع اطلاعات دریافت کند. اما «گاهی منبع، این اطلاعات را در اختیار گزارشگر قرار نمی‌دهد؛ مگر به او قول بدهد که ناشناس می‌ماند» به هر روی، موازین اخلاقی روزنامه‌نگاری ایجاب می‌کند که خبرنگار باید از افشای منابع محرمانه اطلاعات و خبرها، خودداری کند. اما چالش برانگیز بودن موضوع در این نکته نهفته است که دادگاه‌هایی برای تشخیص آن گمارده می‌شوند. یعنی گاه، خبرنگاران منابع محرمانه اطلاعات را فاش نمی‌کنند، مگر این‌که دادگاه‌های باصلاحیت این مسئله را درخواست کرده باشند. نکته مهم درباره دادگاه این است که در بعضی کشورها، چنین دادگاه‌ها بیشتر جنبه سیاسی دارند، تا این که بر جنبه‌های حرفه‌ای موضوع تأکید کنند
ضرورت آن برای افغانستان
اکد اخلاقی رازداری یک اصل مهم و بسیار ضرور در روزنامه‌نگاری تبعیدی برای افغانستان است. باتوجه به شرایط حساس افغانستان و امنیت منابع خبری در این کشور، روزنامه‌نگاران تبعیدی یا مهاجر باید در تهیه اطلاعات مساله محرمیت و رازداری را جدا رعایت کنند. اگر منابع خبری نمی‌خواهند هویت شان فاش شود، خبرنگار اخلاقا مسوولیت دارد که آن‌را ناشناس نشر کند.
۲. صلح‌محوری
یکی از مسئله‌های بسیار مهم در عرصه تحقق موازین اخلاق حرفه‌ای مطبوعات، تمرکز بر روزنامه‌نگاری صلح، به‌جای برجسته‌سازی اخبار جنگ است. توجه ژورنالیست در جریان تهیه خبر و گزارش از رویدادها، بر عنصر صلح، مدارا و تفاهم، زمینه‌های پیدایش و تحکیم آرامش در جامعه را از طریق خلق معنا در ذهن مخاطبان فراهم می‌کند.
مجید تهرانیان، متفکر ایرانی ارتباطات، به این باور است:« روزنامه‌نگاری صلح، نوعی روزنامه‌نگاری و اخلاق رسانه‌ای است که می‌کوشد تا آنجا که ممکن است از طریق ادراکی نمودن خبر، تقویت انسان‌های خاموش و جستجوی زمینه‌های مشترکی که به‌جای تفکیک جوامع انسانی، آنها را وحدت و انسجام بخشد؛ مناقشات را از کانال‌های خشونت‌آمیزشان به اشکال سازنده تبدیل کنند. این دانشمند، در مقاله تحت عنوان «روزنامه‌نگاری صلح؛ بحثی در زمینه اصول اخلاقی رسانه‌های جهانی» از اصولی مهمی با عنوان «ده فرمان برای روزنامه‌نگاران صلح» یادآوری می‌کند. باتوجه به اهمیت این اصول، رعایت آن توسط خبرنگاران افغانستان نه‌تنها مفید، بلکه ضروری به‌نظر می‌آید.
1. هیچ‌گاه طرف‌های کشمکش انسانی را به «دو» طرف کاهش ندهید. به یاد داشته باشید که وقتی دو فیل به‌جان هم بیفتند، علف‌ها لگدمال می‌شود. مواظب علف‌های بیچاره باشید.
2. دیدگاه‌ها و منافع همه طرف‌های کشمکش‌های انسانی را مشخص کنید. هیچ حقیقت منفردی وجود ندارد؛ حقایق بسیاری وجود دارد.
3. گروگان یک منبع، به‌ویژه منابع دولتی ای که منابع اطلاعات را کنترل می‌کنند، نباشید.
4. قدری شکاکیت به خرج دهید. به یاد داشته باشدی که گزارشگری یعنی بازنمود. در شرایط زندگی انسان‌ها، تعصب و پیشداوری رواج بسیار دارد. شما، موسسه رسانه‌ای تان و منابع تان، از این قاعده مستثنی نیستید.
5. به منظور تقویت و نشان دادن دیدگاه‌های ستم‌دیدگان و صلح‌سازان، به آنها امکان ابراز وجود بدهید.
6. سعی کنید برای مشکلات و مسایل مورد منازعه، راه‌حل های صلح‌آمیزی پیدا کنید، و هیچ‌گاه گرفتار داروی همه دردها نشوید.
7. بازنمود مسائل مورد منازعه توسط شما، چنانچه میزان کینه و خصومت بیفزاید، خود ممکن است به صورت بخشی از مسئله در آید.
8. بازنمود مسائل مورد منازعه توسط شما، چنانچه در آن از تنش‌های سازنده در هر کشمکش انسانی برای یافتن راه‌حل‌های اساسی و غیر خشونت‌آمیز استفاده شود، می‌تواند خود به بخشی از راه حل تبدیل شود.
9. همواره اصول اخلاقی رسانه‌های حرفه‌ای یعنی دقت، صحت، بی‌طرفی و رعایت حقوق و منزلت انسان را مدنظر داشته باشید.
10.به منظور مشاهده و بازنمود درست و عادلانه طرف‌های درگیر در منازعات و کشمکش‌های انسانی، از تعصبات و پیشداوری‌های قومی، ملی و عقیدتی خودتان فراتر روید.
به‌این ترتیب، صلح و تقویت عدالت جهانی از مسئولیت‌های روشنفکران و قلم‌بدستان جوامع جهت رسیدن به آرمان مهم انسانی به‌حساب می‌آید.
اهمیت صلح‌محوری برای افغانستان
من گاها می‌بینم که خبرنگاران افغانستان در فضای مجازی و رسانه‌های تبعیدی به‌جای ایجاد و تقویت همدلی، تنش‌ها و درگیری‌های قومی و مذهبی را دامن می‌زنند. آنها به‌خاطر کسب درآمد و افزایش مشارکت‌کنندگان، از بعضی میکروسلبریتی‌های کم شان و بی‌اعتبار استفاده می‌کنند. این امر بسیار خطرناک است و ایجاد شکاف‌های قومی جامعه را بیشتر به‌سوی تباهی می‌برد. اما ژورنالیزم صلح دقیقا در مقابل این نوع زردنویسی قرار می‌گیرد، به‌جای گسترش اختلاف به ایجاد همدلی کمک می‌کند و به‌جای برجسته‌سازی تنش‌های قومی، همگرایی را کنم می‌کند و در نهایت به جای دادن فضا و پلتفرم به مخالفان آزادی بیان، حاشیه نشینان را از حاشیه به متن می‌کشانند.
۳. توازن
توازن از معیارهای روزنامه‌نگاری بی‌طرف است. جان کین می‌گوید:«دموکراسی، شهروندان آگاه می‌خواهد و شهروندان تنها زمانی می‌توانند با استفاده از ابزارهای دموکراتیک به وفاق‌های خردمندانه دست یابند که به منابع گوناگون آرا و عقاید به طور برابر و آزادانه دسترسی داشته باشند. اما این‌که روزنامه‌نگاران جانبدارانه برخورد می‌کنند در دو سوم تاریخ چهارصد ساله روزنامه‌نگاری –از قرن هفدهم به بعد- پیش‌فرض غالبی بود.
آبراهام آمیدور، در کتاب «گزارشگری خوب» می‌نویسد:« فکر نمی‌کنم هیچ‌کدام از قواعد رایج در روزنامه‌نگاری امریکا به اندازه این قاعده که یک روزنامه‌نگار باید هردو وجه موافق و مخالف خبر یا گزارش را روایت کند، محترم و مقدس شمرده شود». وی توجه به دوسوی بحث را، گزارشگری موافق و مخالف عنوان می‌کند و می‌گوید:« گزارشگر بهتر است ادعاهای هردو سو را مطرح کند وآن‌گاه داوری را به مخاطب واگذارد… روزنامه‌نگار باید طیفی از راه‌حل ها را درباره مشکلات جاری به خواننده خود انتقال دهد؛ نه این‌که بی‌دلیل، جانب یک طرف را بگیرد و سنگ او را به سینه بزند … به علاوه چون گزارش‌های موافق و مخالف با موضوع‌های جنجال برانگیز سر و کار دارد، خواننده با خواندن گزارش گزارشگر یا از او متنفر می‌شود یا او را می‌ستاید، با این حال همواره کار گزارشگر بی‌طرف، در نظر مخاطبان احترام انگیز است».
ضرورت جامعه افغانستان
اما رسانه‌های افغانستان و خصوصا ژورنالیزم تبعیدی بیش از همه وقت‌ها باید اصل توازن را حفظ کند و محترم بشمارد، چون بدون توازن روزنامه‌نگاری تبدیل به یک پایگاه نشراتی حزب می‌شود. حفظ توازن صرفا در دعوت مهمانان بحث مطرح نیست، بلکه در نشر موضع گیری‌ها و موقف‌ها و سهم‌دهی در حضور و بلند کردن صدای همه جناح‌ها و جریان‌های سیاسی، فکری، اجتماعی و صنفی است. مثلا در فضای مهاجرت، رویدادی مرتبط به خبرنگاران افغانستان در فرانسه برگزار می‌شود. نشر صرفا یک‌طرفه از این رویداد و بازنمایی آن صرفا به عنوان یک اقدام مثبت، عدم توازن است. اما اصل توازن ایجاد می‌کند که روح گزارش جای برای صدای مخالفان این بحث هم داشته باشد. در بیست سال جمهوریت خبرنگاران از توازن اشتباه برداشت کرده بودند، خبرهای منفی مرتبط با مخالفان مسلح دولت را منتشر می‌کردند. اما این منفی‌گرایی باعث شهرت و تاثیرگذاری بیشتر آنها شد و زمینه را برای تضعیف دولت فراهم کرد.
۴. شرافت حرفه‌ای
در ادبیات روزنامه‌نگاری، شرافت حرفه‌ای به‌معنای تعیین مرز میان منافع شخصی و سیاسی و مسئولیت اجتماعی روزنامه‌نگار در بیان و کشف حقیقت است. به‌این معنا که روزنامه‌نگار شرافتمند به ذات حقیقت، کرامت انسانی و مسئولیت حرفه‌ای وفادار است و بخاطر رسیدن با منافع شخصی یا سیاسی، از این حرفه استفاده ابزاری نمی‌کند. به نظر من این کد اخلاقی مهم‌ترین عنصر در میان سایر کدهای منشور اخلاق حرفه‌ای روزنامه‌نگاری است. خبرنگار که به اصل شرافت حرفه‌ای متعهد و وفادار باشد. در برابر هیولای قدرت، قومیت و تعصب سر خم نمی‌کند و در در هر شرایط در خدمت حقیقت می‌ماند، چیزیکه حرفه‌ی روزنامه‌نگاری را وزن و جایگاه می‌بخشد. خلاصه، شرافت حرفه‌ای به این معنا است که خبرنگار ابزار تبلیغات سیاسی قومیت، مذهب و پروپاگندای احزاب و تنظیم نمی‌گردد.
اهمیت شرافت حرفه‌ای برای خبرنگاران افغانستانی
این کد مانند کدهای دیگر ضرورت درجه اول ژورنالیستان افغانستان در داخل و تبعید است. در فضای آنلاین و شبکه‌های اجتماعی شان روزنامه‌نگاری را حفظ کنیم. ما به عنوان یک روزنامه‌نگار، فقط یک روزنامه‌نگار هستیم؛ نه قاضی، دادستان یا پژوهشگر. ما نمی‌توانیم علیه مخاطب یا مشارکت‌کننده بحث اقامه دعوا کنیم یا حقیقت را وارونه جلوه دهیم، بلکه ما مسوولیت داریم واقعیت آن‌گونه که است را بازنمایی کنیم.
عنصر شرافت حرفه‌ای ایجاب می‌کند که در مقام «ژورنالیست» از وابستگی های قومی و سیاسی و مذهبی آزاد باشیم و در میان منافع سیاسی و قومی، حرفه‌ی روزنامه‌نگاری را ترجیح بدهیم، چیزیکه جایش در میان خبرنگاران افغانستان در بعضی مواضع خالی دیده می‌شود.
جمع‌بندی
این سمپوزیم که به ابعاد مختلف روزنامه‌نگاری و آزادی بیان؛ از جمله سانسور، تهدید و بی‌نوایی ژورنالیستان افغانستان در ایران و پاکستان پرداخت؛ به این نکته هم تاکید کرد خبرنگاران تبعیدی مسولیت بزرگ تاریخی دارند؛ هم در حفظ آزادی بیان افغانستان در آجندای جهانی کوشا باشند و هم در حمایت از کرامت انسانی گام‌های استوار بردارند. سخن من ضمن این‌که موافقت عام با آن پیشنهادها و تحلیل‌ها است، چهار اصل مکمل—رازداری، صلح‌محوری، توازن و شرافت حرفه‌ای—را ضرورت جدی ژورنالیزم تبعیدی می‌داند.
رعایت این اصول، رسانه‌های تبعیدی را از تبدیل شدن به ابزار کشمکش‌های قومی و سیاسی بازمی‌دارد و آنها را به جایگاهی می‌رساند که صدای مستقل مردم افغانستان باشند؛ صدایی که به‌جای بازتولید بحران، راهی برای حقیقت، عدالت و همزیستی می‌گشاید.ً
