قدیمی‌ترین نسخه‌ی صحافی‌شده‌ی عبری جهان که از بامیان به‌دست آمده و به موزیم انجیل در واشنگتن منتقل شده است، بار دیگر توجه جهان را به سرنوشت میراث باستانی افغانستان جلب کرده است.
به‌تازگی VOA گزارش داده است که این نسخه‌ی عبری که در دهه ۱۹۹۰ در یک غار در بامیان کشف شده بود، پس از چندین مرحله قاچاق و خرید و فروش در بازارهای بین‌المللی، به دست مجموعه‌داران آمریکایی رسیده است.
برخی کارشناسان معتقدند که این نسخه از طریق شبکه‌های غیرقانونی قاچاق آثار باستانی به خارج از افغانستان منتقل شده است و از چگونگی پروسه‌ی انتقال آن از بامیان تا واشنگتن اطلاعی در دست نیست.
اما این تنها نمونه‌ای از ده‌ها انتقال سازمان‌یافته‌ی میراث فرهنگی افغانستان است. در سال‌های اخیر، هزاران اثر تاریخی از موزیم‌ها، معابد بودایی و مناطق باستانی افغانستان به سرقت رفته و در کشورهای مختلف و بازارهای غیرقانونی خرید و فروش شده است.
افغانستان با داشتن تمدن‌هایی کهن، از هخامنشیان و یونانیان تا کوشانیان و بوداییان، دارای گنجینه‌ای غنی از آثار تاریخی، مجسمه‌ها، نسخه‌های خطی و اشیای باستانی است. اما این میراث در طول دهه‌های جنگ، ناامنی و نبود حاکمیت قانون غارت شده و از کشور خارج شده است.
به گفته‌ی یونسکو، قاچاق آثار باستانی در دوران جنگ‌های داخلی دهه ۱۹۹۰ میلادی به اوج خود رسید و پس از آن، در ۱۹۹۶ و در دوران جنگ پس از ۲۰۰۱، این روند به‌طور سیستماتیک ادامه یافت.
فرماندهان کریم خلیلی چه نقشی داشتند؟
نظر به گزارشی که در صدای امریکا منتشر شده است، این نسخه‌ی عبری بامیان در سال ۱۹۹۸ توسط یکی از فرماندهان کریم خلیلی کشف و برای فروش به خارجی‌ها پیشنهاد شد.
در گزارش چنین آمده است: جاناتان لی «در اپریل ۱۹۹۸ همراه یک گروه فلم‌ساز جاپانی در بامیان به‌دنبال کتیبه‌ای به زبان باختری و سکه‌های طلایی غارت‌شده از یک معبد باستانی بود. در آن زمان، مجسمه‌های بودای بامیان هنوز تخریب نشده بودند و کنترول بامیان در دست یک گروه مسلح ضد طالبان قرار داشت…کریم خلیلی، رهبر این گروه، مجموعه‌ای از آثار عتیقه داشت که شامل همان سکه‌های طلایی مورد نظر جاناتن لی نیز بود. وقتی جاناتن در حال عکس‌برداری از این آثار بود، مشاوران خلیلی چند اثر عتیقه‌ی دیگر، از جمله یک کتاب دعای عبری را به او نشان دادند؛ کتابی که بعدها با نام Afghan Liturgical Quire (ALQ ) یا “کتیبۀ نیایش افغان” شناخته شد. ظاهراً این کتاب را یکی از افراد محل سال قبل در بامیان، زیر سقف فروریخته‌ی غاری پیدا کرده و به خلیلی داده بود. اما چون خلیلی به عبری آشنا نبود، کتاب را به بازدیدکنندگان خارجی نشان می‌داد تا شاید از هویت آن سردرآورد».
همچنین در این گزارش آمده است: «موزیم انجیل در تحقیقات خود دریافت که یکی از افراد وابسته به خلیلی بین سال‌های ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۱ چندین بار تلاش کرد این نسخه را در امریکا و اروپا بفروشد و سرانجام ظاهراً در خزان ۲۰۰۱ به یک مجموعه‌دار در لندن واگذار کرد».
هنوز مشخص نشده است که این فرمانده «چه کسی» بوده است.
این نسخه، سپس در سال ۲۰۱۳ توسط مجموعه‌داران آمریکایی خریداری شد و اکنون در موزیم «انجیل» در واشنگتن نگهداری می‌شود.
بازگرداندن میراث مسروقه‌ی افغانستان، یکی از چالش‌های بزرگ در سطح بین‌المللی است. دولت افغانستان در دهه ۲۰۱۰ میلادی تلاش‌هایی برای بازپس‌گیری آثار قاچاق‌شده انجام داد، اما سقوط کابل در ۲۰۲۱ این روند را تقریباً متوقف کرد.
باوجود آن، برخی اقدامات بین‌المللی در این زمینه صورت گرفت که از آن‌جمله می‌توان به بازگرداندن ۵۰۰ اثر باستانی در سال ۲۰۱۹ به موزیم ملی افغانستان اشاره کرد. در میان آثار فوق، مجسمه‌ای از بودا مربوط به قرن سوم یا چهارم میلادی بود که در کاپیسا کشف شده بود. این اثر به‌نام “بودای روزه‌دار” یاد می‌شد که به هنگ‌کنگ قاچاق شده بود.
آثار باستانی افغانستان و پرسش‌های بی‌پاسخ
کشف نسخه‌ی عبری بامیان در واشنگتن، پرسش‌های مهمی درباره آثار دیگری که بدون اطلاع دولت و در نبود نظارت قانونی، از افغانستان خارج شده‌اند، مطرح می‌کند. مهم‌ترین پرسش این است که چند اثر دیگر همانند این نسخه، بدون سند و مدرک، سر از مجموعه‌های خصوصی درآورده‌اند و کدام افرادی در داخل و خارج از افغانستان در قاچاق این آثار دست داشته‌اند؟
اما ناظران به این باور اند که برای جلوگیری از ادامه‌ی این روند، سه اقدام اساسی می‌تواند موثر باشد همکاری بین‌المللی قوی‌تر برای رهگیری و ضبط آثار مسروقه‌ی افغانستان، شفاف‌سازی روند خرید و فروش آثار تاریخی در موزیم‌های بزرگ جهان و افزایش آگاهی عمومی درباره‌ی قاچاق آثار فرهنگی و حمایت از بازگرداندن این گنجینه‌ها.
اما سوال مهم این است که آیا جامعه‌ی جهانی می‌تواند مانع ادامه‌ی این روند شود یا میراث افغانستان همچنان به سرقت خواهد رفت؛ پرسشی که زمان به آن پاسخ خواهد داد.
