أفغانستان کشوری دارای اقوام مختلف است و ریشه‌های تنش‌های قومی در افغانستان به دوران حکومت های شاهی پیشین و خصوصا امیر عبدالرحمن خان در پایان قرن نوزدهم بازمی‌گردد، اما رویارویی قومی هم‌زمان با جنگ‌های داخلی توسط تنظیم‌های جهادی به اوج خود رسید. امروزه با گسترش وسایل ارتباط جمعی و شبکه‌های اجتماعی، این منازعات بیش از گذشته برجسته شده است.
باتوجه به تبعات بسیار ویرانگر تنش‌های قومی در این کشور، لزوم مقابله با ریشه‌ها و عوامل شکل‌گیری کشکمش‌های اتنیکی بهطور جدی احساس میشود. یکی از ابزارهای مهم اجتماعی جهت فائق آمدن بر منازعه‌های قومی، گفت‌وگو و کاربرد ابزارهای گفت‌وگویی در سطح افراد، سازمان‌ها و یا جوامع است. پیش شرط گفت‌وگو بین فرهنگ‌ها و اندیشه‌ها، پذیرش حق برابر برای طرفین گفت‌وگو به منظور درک متقابل و پرهیز از هضم، حذف و یکسان انگاری است.
در این میان، توجه به ارتباطات میان‌فردی و روزنامه‌نگاری گفت‌وگو، اهمیت رسانه‌ها در حل اختلاف‌های فرهنگی و اجتماعی، به‌خصوص قومی را چندبرابر ساخته است.
روزنامه‌نگاری گفت‌وگو (Dialogue Journalism) به معنای ایجاد فرصت‌های مشارکت فعال مخاطبان در تولید محتوا و تعامل میان گروه‌های مختلف اجتماعی است. برخلاف روزنامه‌نگاری سنتی که تمرکز آن بر گزارش اخبار و اطلاع‌رسانی است، این رویکرد تمرکز بر شنیدن صدای مخاطب و ترویج تفاهم متقابل دارد.
جوامع چندقومیتی و بحران‌زده مانند افغانستان، که تاریخ طولانی جنگ‌های داخلی، تنش‌های قومی و مذهبی و بی‌اعتمادی به رسانه‌ها دارد، بیش از هر جامعه دیگری نیازمند چنین رویکردی هستند، چرا که روزنامه‌نگاری گفت‌وگو می‌تواند فضایی برای کاهش سوءتفاهم‌ها، ایجاد همدیگرپذیری و بازسازی اعتماد اجتماعی فراهم کند، به‌ویژه در مناطقی که گروه‌های مختلف قومی و مذهبی در کنار هم زندگی می‌کنند و تعامل سازنده میان آنها محدود است. این نوع ژورنالیزم در برخی کشورهای جهان در ایجاد وفاق و کاهش تنش‌های قومی کمک کرده است.
چیستی روزنامه‌نگاری گفت‌و گو
با آغاز قرن بیست‌ویکم و نقش برجسته‌ی تکنولوژی‌های ارتباطی در شکل‌گیری تحولات جهانی، «ارتباطاتِ گفت‌وگو» در کنار سایر فعالیت‌های رسانه‌ای، توجه جدی متفکران رسانه‌ها را به‌خود جلب کرده است.
درواقع از دهه دوم قرن بیست‌ویکم ناشی از برگزاری همایش‌ها، تمرکز نویسندگان و توجه متفکران ارتباطات به‌خصوص سازمان یونسکو، به‌شکل خاصی به نوعی از فعالیت‌های مطبوعاتی توجه شده است که محور آن را گفت‌وگو تشکیل می‌دهد. از دید یونسکو، نهادهای رسانه‌ای می‌توانند از طریق نشر محتواهای فرهنگی و اجتماعی به‌منظور ایجاد تفاهم در جامعه، گفت‌وگو را ترویج کنند.
به طور مشخص از اواخر دهه‌ی نخست قرن بیست و یکم، در ادامه گسترش انواع نوینی از روزنامه‌نگاری نظیر روزنامه‌نگاری شهروندی، روزنامه‌نگاری تفاهمی و روزنامه‌نگاری صلح، توجه به گونه‌ی جدیدی در روزنامه‌نگاری معطوف شده است که اساسش را گفت‌وگو قرار می‌دهد و بر نقش رسانه‌ها در گسترش و تقویت گفت‌وگو در جامعه تمرکز دارد. این اتفاق با پیشنهاد سازمان ملل متحد در سال 2009 مبنی بر تمرکز بر «رسانه، گفت‌وگو و درک متقابل» در سال‌روز جهانی آزادی مطبوعات، رسمیت پیدا کرده و به تبع آن یونسکو عنوان روز جهانی آزادی مطبوعات آن سال را «ظرفیت رسانه در ترویج گفت‌وگو، فهم متقابل و حل اختلاف» گذاشت و… گفت وگو از طریق رسانه‌ها را در کانون وظایف خویش قرار داده است.
روزنامه‌نگاری گفت‌وگو، کاربرد حرفه‌ای و آگاهانه از وسایل ارتباطی سنتی و مدرن در راستای تقویت گفت‌وگو و همدلی جهت حل اختلاف‌‌ها و رسیدن به تفاهم اجتماعی است. به‌همین خاطر، سازمان ملل و به‌ویژه یونسکو، این نوع روزنامه‌نگاری را فرصتی برای کاهش تضادها و تقابل‌ها و افزایش همدیگرپذیری، صلح و مدارا دانسته است.
روزنامه‌نگاری گفت‌وگو زمینهی مطالعاتی و حرفه‌ای جدیدی است که به سبب اهمیت یافتن گفت‌وگو در رسانه‌ها مورد توجه محافل علمی، اکادمیک و حرفه‌ای و مجامع بین‌المللی از جمله یونسکو قرار گرفته است. بهطور کلی روزنامه‌نگاری گفت‌وگو به آن نوع روزنامه‌نگاری اطلاق میشود که به اعتبار آن طرفین ارتباط به گفت‌وگوی آزاد، تعاملی، دیالکتیکی، همگانی، عقلانی، انتقادی، چندآوا، سیال و بی پایان و به دور از مطلق گرایی در خصوص نظرات یکدیگر پرداخته و به فهم مشترکی دست می‌یابند.
جایگاه این نوع روزنامه‌نگاری در عصر دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی بسیار برجسته است، چرا که مخاطبان امروز به رسانه‌های تعاملی و مشارکتی علاقه‌مندند. برخلاف روزنامه‌نگاری سنتی که بر اطلاع‌رسانی و گزارش صرف تکیه دارد، روزنامه‌نگاری گفتگو می‌تواند کیفیت محتوا را با بهره‌گیری از دیدگاه‌ها و تجربه‌های واقعی مخاطبان افزایش دهد و موجب تقویت اعتماد و شفافیت در رسانه‌ها شود.
گرچه روزنامه‌نگاری گفت‌وگو می‌تواند به تحقق صلح کمک شایانی کند، اما هدف این شیوه روزنامه‌نگاری صرفاً حل و فصل تضادها و تحقق صلح نیست، بلکه به‌دنبال فراهم آوردن زمینهی یک گفت‌وگوی سازنده و در نتیجه درک متقابل و یکپارچگی اجتماعی حاصل از عقلانیت ارتباطی است» (خانیکی، 1392: 31 ، EAJA، 2009: 5).
از نظر عملی، روزنامه‌نگاری گفتگو شامل روش‌هایی مانند مکالمه آنلاین، جمع‌آوری داستان‌های مردمی، پرسش و پاسخ، نظرسنجی و مشارکت در تولید محتوا است. این روش باعث میشود رسانه‌ها به نیازها و دغدغه‌های مخاطب نزدیک‌تر شوند و محتوای خبری دقیق‌تر و چندبعدی‌تر تولید کنند (Singer, 2014). بنابراین، روزنامه‌نگاری گفتگو نه تنها یک سبک نوین در تولید محتوا است، بلکه ابزاری برای ارتقای سواد رسانه‌ای و تعامل فعال جامعه با رسانه‌ها نیز محسوب میشود.
مولفه‌‌های روزنامه‌نگاری گفت‌وگو
الف: ارتباطات دوسویه
نخستین اصل در روزنامه‌نگاری گفت‌وگو، تأکید بر ارتباطات دوسویه و تعاملی است. در واقع، گفت‌وگو جریانی است که در آن هردو سوی ارتباطات؛ یعنی هم فرستنده و هم گیرنده نقش و حضور یکسان دارند و موقعیت‌های آنان، در انتقال و دریافت پیام تغییر می‌کند. ممکن است طی این روند پویا، گاهی فرستنده در موقعیت گیرنده قرار گیرد و گاهی هم گیرنده در موقعیت ارتباط‌گر.
اما گفت‌وگو هیچ وقت در ارتباطات یکسویه و یا خطی شکل نمی‌گیرد. ارتباطات خطی و یا یکسویه، جریان ارتباطی است که طی آن امکان دارد روند ارتباطات از سوی فرستنده قطع و یا هم برای مدتی متوقف شود. در این نوع ارتباطات، نقش اساسی را ارتباط گر دارد و جایگاه گیرنده فقط دریافت پیام است و از واکنش خبری نیست.
بنابراین، «هر ارتباطی گفت‌وگو نیست. اگر در یک بستر تاریخی بنگریم، مشاهده خواهیم کرد که در بسیاری از مواقع، طرفین باهم مکالمه انجام داده اند، ولی نقد و فهمی انجام نگرفته است، هردو طرف در حال صحبت بوده اند، ولی شنیدن صورت نگرفته است. یکی با صدای بلند و دیگری با صدای آرام برای حمله یا دفاع حرف می زند، چه با خودش و چه با دیگری. براین اساس، گفت‌وگو یک مکالمه و یک پدیده‌ی چندوجهی است که از نظر تاریخی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی، شرکت‌کنندگان برای نیل به هدفی واحد و مشترک که همان حل و رفع مسأله است و مشکل مبتلا به همه است، به فهم و نقد سخن یکدیگر می‌پردازند.
ب: تأکید بر تفاهم ارتباطی
مهم‌ترین مسأله در ارتباطات گفت‌وگو، در جریان قرار گرفتن و شنیدن خواست‌ها، وضعیت و جایگاه طرف مقابل است. «مخاطبانی که نتوانند از تمدن‌های دیگر بشنوند یا در برابر آنها مدارا و شکیبایی داشته باشند، چیزی جز شناخت ناقص و یکسویه درباره آنها نخواهند داشت. مسأله اصلی که به عدم شناخت یا تقلیل معنی در این فرایند معرفتی منتهی میشود، عدم برقراری ارتباطات است. … در جریان گفت‌وگو بهطور طبیعی جای گیرنده و فرستنده متعارفاَ تغییر می‌کند و گیرنده در همان حال در مقام فرستنده نیز قرار می‌گیرد. به این سبب رمزگذاران ارتباطی خود باید بتوانند رمزگشا نیز باشند و اصولاً منطق واحدی در گفت و شنود تبعیت کنند. اگر یکی از طرفین به منطق گفت‌وگویی پایبند باشد و در فهم مند دیگر مدارا نشان دهد، اما واکنش مثبتی از سوی دیگر نبیند، ارتباط دوسویه و تفاهم ارتبطی به وجود نمی آید.
ج: تأکید بر فرهنگ صلح و مدارا
یکی از موارد عمده جهت زمینه‌سازی روزنامه‌نگاری گفت‌وگو، تأکید بر مدارا و صلح‌گرایی در جریان ارتباطات است. مراد از صلح‌گرایی، عدم تأکید بر نقاط اختلاف، بلکه توجه بر نقاط اشتراک و همانندی‌ها، جهت رسیدن به تفاهم مشترک است. این مؤلفه نشان می‌دهد که در ارتباطات صلح، غیریت سازی وجود ندارد؛ بلکه بیشتر به نقطه‌های تمرکز میشود که خواست‌ها، نیازها و اهداف مشترک محورهای اساسی آن را تشکیل می‌دهد.
د: فعال ساختن مخاطبان
روزنامه‌نگاری گفت‌وگو بر این اصل استوار است که برای رسیدن به هدف و خواست مشترک، باید مخاطب را پویا و فعال نگه داشت، چرا که گفت‌وگو یک پروسه عقلانی، منطقی و مربوط به گروه‌های دینامیک جامعه است. آنانی‌که دردسر کمتری دارند، کمتر به امور اجتماعی و مردمی می‌پردازند.
اساس روزنامه‌نگاری مبتنی بر گفت‌وگو، فعال دیدن و فعال ساختن مخاطبان است. چون جامعه‌ی مردم‌سالار جامعه‌ای متنوع و دارای واکنش‌های زنده‌ی ارتباطی است، لذا باید به جنبه‌های ادراکی اخبار و به زبان آوردن مخاطبان منفعل و خاموش به عنوان یک راهبرد سیاسی در روزنامه‌نگاری گفت‌وگویی اهتمام ورزید.
نقش روزنامه نگاری گفت‌وگو
روزنامه نگاری گفت‌وگو در زدودن تعارض‌های قومی، نسخه‌های مفید و ثمربخش برای بسترسازی جهت گفتگو و رسیدن به همدلی نقش به‌سزایی دارد. در کشور ما، رادیوهای محلی و رسانه‌های آنلاین می‌توانند با مشارکت فعال گروه‌های قومی و مذهبی، توانمندسازی جامعه را شروع کنند.
روایت‌گری در رسانه‌ها باعث میشود که گروه‌های آسیب‌پذیر و حاشیه‌نشین در این کشور توانمند شوند. طراحی برنامه‌های خاص رسانه‌ای برای اقلیت‌های قومی و مذهبی تا آنها بتوانند روایت‌های شخصی شان را بیان کنند، یکی از این راه‌ها است. تا زمانی‌که این تجربه‌ها تکرار نشود، آگاهی صورت نمی‌گیرد و بدون آگاهی امکان همدلی وجود ندارد.
یکی از مهم‌ترین عناصر ««ترویج گفتگو» و در نهایت رسیدن به اعتماد متقابل میان گروه‌های مختلف اجتماعی است. برنامه‌های چندزبانه رسانه‌ها باعث تقویت درک متقابل و همزیستی مسالمت‌آمیز میان گروه‌های قومی شد میشود .و جلسات گفت‌وگو میان گروه‌های قومی مختلف، به کاهش سوءتفاهم‌ها و تقویت همدیگرپذیری منجر میشود و انعکاس تجربه‌های گروه‌های حاشیه‌نشین در شکل‌گیری اعتماد و حس مشترک در جامعه کمک می‌کند. با شکل‌گیری رسانه‌های گفتگو محور، خشونت‌های کلامی که میان میکروسابریتی‌ها وجود دارد کاهش یابد و به وقتی اجتماعی دامن زند.
چالش‌ها:
با وجود موفقیت‌های رسانه‌های گفتگومحور در ایجاد وفتق اجتماعی، چالش‌های نیز وجود دارد که در جاهایی چرخه گفتگو را با چالش مواجه می‌سازد. یکی از یکی از این چالش ها مداخله حکومت در امور رسانه ای و‌چالش جدی دیگر، محدودیت منابع مالی رسانه ها در افغانستان خواهد بود. مطالعات در سایر کشورها نشان می‌دهد که راه فایق آمدن بر این چالش ها، برنامه‌ریزی مستقل رسانه‌های گفت‌وگومحور و تعامل با نهادهای دولتی و بین‌المللی برای کاهش مداخله دولت است.
به‌هر صورت، روزنامه‌نگاری گفت‌وگو برای افغانستان یکی از ابزارهای حیاتی برای مقابله با رویارویی‌های قومی و ایجاد گفتمان همدیگرپذیری، مدارا و تعامل میان گروه‌های قومی است. تجربه ایجاد رسانه‌های مردمی در دیگر کشورها نشان می‌دهد که رویکرد ژورناالیزم گفتگو می‌تواند با کاهش سطح اختلاف ها و سوتفاهم‌ها، در همزیستی مشارکت آمیز کمک کند. باتوجه به تجربه چندساله جنگ های قومی و مذهبی در أفغانستان، ایجاد یک راهبرد به منظور شکل‌دهی و تقویت ژورنالیزم گفتگو در این مملکت، گزینه مناسب و معقول برای رسیدن به صلح اجتماعی و برابری و در نهایت تحقق حقوق بشر باشد.
